Jak powstała huta

HUTA ŻELAZA.

Założona przez króla pruskiego Fryderyka II w związku z kolonizacją i uprzemysłowieniem rejonu opolskiego. Usytuowana w sąsiedztwie wsi Zagwiździe, otrzymała nazwę „Kreuzburgerhiitte". 1754 budowa wielkiego pieca oraz kolonii robotniczej. 1757 przekopanie kanału roboczego, tzw. „zachodniego", dla zaopatrzenia w wodę fryszerki w pobliskim Murowie. 1761 spalenie miejscowej huty i fryszerki przez wojska rosyjskie. 1802 budowa magazynu. 1806 kuźni. Po sekularyzacji dóbr klasztornych pod zarząd huty włączone 1811: fryszerka w Czarnowąsach i wielki piec w Brynicy (istniejący do pierwszej wojny światowej). Ponadto od końca w. XVIII do pół. w. XIX Zagwiździe skupiło pod swoim zarządem szereg innych hut: w Budkowicach, Tułach, Murowie, Bogacicy, Szumie, Szumiradzie i Karłowcu. 1839 wzniesienie hali odlewniczej z wieżą gichtową. Największy rozkwit huty w. XVIII; w 1. pół. w. XIX produkuje nadal intensywnie dla potrzeb wojska, jednakże znaczenie jej stopniowo maleje w związku z rozbudową przemysłu w zagłębiu górnośląskim. 1869 przechodzi na własność prywatną Kaspra Kampa, rodziny Hadamików i Jana Pyki, następnie wyłącznie rodziny Pyków. Po 1945 czynna jeszcze młotownia poruszana wodą. Usytuowana przy skrzyżowaniu dróg do Murowa, Kup, Starych Budkowic i Radomierowic, w oparciu o ujęcie wodne z rzeki Budkowiczanki, obejmujące dwa zbiorniki retencyjne oraz dwa równoległe kanały robocze. W sąsiedztwie skrzyżowania usytuowany budynek odlewni z wieżą gichtowa. obok przy placu budynek magazynu, być może dawniej modelarni. Na zach. od odlewni obecnie osuszony, mniejszy staw kuźniczy, zasilany kanałem z drugiego, większego stawu, położonego obecnie poza obrębem huty. Od obu stawów prowadziły dwa kanały robocze ku zach., łączące się poza zabudowaniami hutniczymi, obecnie w większości osuszone i częściowo zniwelowane. Od pn. kanał główny poruszający pierwotnie mechanizm młotowni, od pd. kanał węższy, napędzający mechanizm przycinarki. W sąsiedztwie młotowni budynek magazynu.

A. ODLEWNIA (fig. 87).

Zbudowana 1839. Rozbudowana w. XIX i XX. O cechach klasycystycznych. Murowana z cegły, otynkowana. Zwrócona frontem ku pn. Pierwotna budowla wzniesiona na rzucie zbliżonym do krzyża, z wieżą gichtową nadbudowaną przy skrzyżowaniu ramion nad częścią pn. Powiększona ok. pół. w. XIX o prostokątną przybudówkę, związaną z narożnikiem pd.-wsch. budynku. W. XIX i XX przybudowane liczne dobudówki od zach. przy ramieniu pn., od pd. przy ramieniu zach., w przedłużeniu ramienia pd. oraz przy skrzyżowaniu ramion pn. i wsch. Wewnątrz otwarte wiązanie dachowe. Pośrodku hali głównej zmodernizowany piec, przylegający od wsch. do wieży gichtowej. W przejściu ze skrzydła pn. pod wieżą gichtową żeliwna kanelowana kolumna. Na zewnątrz podziały ramowe i płytkimi ślepymi arkadami zamkniętymi półkoliście. Zakończenia ramion trójosiowe, z oknami zamkniętymi półkoliście oraz półkolistymi okienkami w półszczytach. Wieża o trzech kondygnacjach, w niej okna w drugiej kondygnacji zamknięte półkoliście, w górnej prostokątne: w krótszych bokach od wsch. i zach. parzyste, w dłuższych potrójne. Gzyms koronujący wydatny, profilowany. Dachy naczółkowe, kryte dachówką. Zachowany częściowo ozdobny detal żeliwny w obramieniach drzwi i okien, ponadto w wejściach stare drzwi klepkowe.

B. MAGAZYN PRZY ODLEWNI.

Zbudowany 1. pół. w. XIX. Murowany z cegły, otynkowany. Prostokątny, z ryzalitem w dłuższej elewacji. Podziały ścian ramowe w tynku. Dach naczółkowy, kryty dachówką.

C. MŁOTOWNIA (fig. 88).

Zbudowana 1806. Klasycy-styczna. Murowana z cegły, otynkowana. Złożona z dwóch prostokątnych równoległych budynków, połączonych przybudówką ponad kanałem roboczym. Budynki parterowe z otwartymi wiązaniami dachowymi. W przybudówce łączącej oba budynki komora zawierająca trzy koła wodne podsiębierne oraz śluzę. Koło wodne drewniane z łopatkami metalowymi, poruszało pierwotnie mechanizm większego miota, umieszczony w budynku pn. Ową pozostałe :o miota mniejszego, palenisko pieca oraz urządzenie regulujące dopływ wody. Na zewnątrz budynki pierwotnie
analogiczne: budynek pd. częściowo przekształcony w. XIX XX. Okna zamknięte półkoliście, umieszczone w płytkich, analogicznie zamkniętych wnękach. Częściowo zachowane pierwotne żeliwne obramienia wejść oraz rozety w nadprożach i w zamknięciach okien. Dachy pierwotnie naczółkowe, nad budynkiem pd. przekształcony, siodłowy, kryte dachówką.

D. MAGAZYN PRZY MŁOTOWNI (fig. 89).

Zbudowany 1802. Klasycystyczny. Murowany z cegły, otynkowany. Prostokątny, parterowy. Rozczłonkowany wnękami o jednym uskoku, zamkniętymi półkoliście, w których umieszczone wejście i okna. Dach naczółkowy, kryty dachówką.

E. POZOSTAŁOŚCI PRZYCINARKI.

Pomiędzy młotow-nią a magazynem, przy częściowo krytym kanale, zachowane koło wodne podsiębierne żeliwne, poruszające mechanizm przycinarki.

F. DOMY.

Leśnictwo. Zbudowany 1. pół. w. XIX, prawdopodobnie jako dom mieszkalny urzędników huty, dwurodzinny. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, na rzucie wydłużonego prostokąta. Układ wnętrz dwutraktowy, z dwoma wejściami i sieniami na przestrzał. Elewacja frontowa ośmioosiowa. Dach naczółkowy, z trzema powiekami, kryty dachówką. — Ul. Grabicka nr 6. Wg tradycji dawny szpital huty. Zbudowany 1. pół. w. XIX. Drewniany, konstrukcji zrębowej, na ceglanym podmurowaniu, z jedną ścianą obmurowaną. Parterowy,' prostokątny, dwutraktowy, z sienią na osi dłuższego boku. Elewacja towa dziewięcioosiowa. Półszczyty szalowane gontem, dzielone zadaszeniem. Dach naczółkowy, kryty papą, z nowszą wystawką.